Seite
Queſtio Prima. Prima pars Secunde partis ſumme theologie exi­mij doctoris ſancti Thome de Aquino ordinis Predi­catorum. Queſtio prima. Uia ſicut dama ſcenus dicit. Homo factus ad ima ginem dei dicit̉: ẜm ꝙ ꝑ imaginē ſignificatur intellectuale: ⁊ arbitrio liberum ⁊ per ſe poteſtatiuum. Poſtqͣꝫ p̄dictum eſt de exempla ri.ſ. de deo: ⁊ de his q̄ proceſſerūt ex diuina poteſtate ẜm eius volun tatem: reſtat vt conſideremus de eius imagine.i. de hoīe ẜm ꝙ ⁊ ipſe eſt ſuorū opeꝝ prīcipiū: quaſi liberū arbitriū habēs: ⁊ ſuoꝝ opeꝝ poteſtatē. Ubi primo cōſiderāduꝫ oc currit de vltimo fine huius vite: ⁊ deinde de his ꝑ q̄ hō ad hūc finē ꝑuenire pōt: vel ab eo deuiare. Ex fine.n. opꝫ acciꝑe rōnes eorū que ordināt̉ ī fineꝫ: ⁊ qꝛ vltimus finis humane vite ponitur eē btītudo: opꝫ primum cōſiderare de vltimo fine in cōi: deinde de btītudine. Circa primū querunt̉ octo. Primo vtꝝ hoīs ſit agere ꝓpter finem. Secūdo vtrū hoc ſit ꝓpriū rōnalis nature. Tertio vtrū actus hoīs recipiāt ſpēm a fine. Quarto vtrū ſit aliquis vltimus finis hūane vite. Quīto vtrū vnius hoīs poſſint eē plures vltimi fines. Sexto vtrū hō ordinet oīa ī vlti­mum finem. Septimo vtrum idē ſit finis vltimus oīum hominum. Octauo vtrum in illo vltimo fine omniū alie creature conueniant. Ad primū ſic procedit̉. Uidet̉ ꝙ homini non conueniat agere ꝓpter finē. Cā enī naturaliter prior eſt: ſed finis hꝫ rōnem vltimi: vt ip̄m no­men ſonat. gͦ finis nō hꝫ rōnem cāe: ſed ꝓpter illud agit homo qd̓ eſt cā actionis: cū hec prepoſitio propter: deſi­gnet habitudinē cāe: gͦ hoī non conuenit agere ꝑꝑ finem. Preterea illud qd̓ eſt vltimus finis non eſt ꝓpter finē ſed in ꝗbuſdam actiones ſunt vltimus: vt patet ꝑ ph̓m in in pͥmo ethicoꝝ: ergo non oīa homo agit propter finem. Preterea tūc videtur homo agere ꝓpter finem quā­do deliberat: ſed multa homo agit abſqꝫ deliberatiōe: de ꝗbus etiaꝫ qn̄qꝫ nihil cogitat: ſicut cum aliꝗs mouet pedē vel manuꝫ alijs intentus: vel fricat barbā: nō ergo homo omnia agit ꝓpter finem. Sed ꝯͣ. Omnia que ſunt in ali quo genere deriuātur a pͥncipio illius generis ſed finis eſt pͥncipiuꝫ in operabilibus ab homine: vt pꝫ ꝑ ph̓m in ſcd̓o phyſicoꝝ: ergo homini conuenit oīa agere ꝓpter finem. Rn̄deo dd̓m ꝙ actionū que ab homīe agunt̉: ille ſole ꝓprie dicūtur humane que ſunt proprie homīs: inqͣꝫtum eſt homo. Differt aūt homo ab alijs irrationalibus crea­turis in hoc ꝙ eſt ſuoꝝ actuū dn̄s. Unde ille ſole actiones vocātur proprie humane quaꝝ homo eſt dn̄s. Eſt auteꝫ homo dn̄s ſuoꝝ actuū per rōnem ⁊ voluntateꝫ. Unde ⁊ libeꝝ arbitriuꝫ eſſe dicit̉ facultas voluntatis ⁊ rōnis. Ille ergo actiones ꝓprie humane dicūtur: que ex volūtate de liberata procedūt: ſique aūt alie actiōes homini cōueniāt: poſſunt dici ꝗdem homīs actiones: ſed nō proprie huma ne cum nō ſint homīs inqͣꝫtum eſt homo. Manifeſtū eſt aūt ꝙ omnes actiones que procedunt ab aliqua potentia cauſantur ab ea ẜm rōneꝫ ſui obiecti. Obiectū aūt volun­tatis eſt finis ⁊ bonū. vnde oꝫ ꝙ omnes actiones huma­ne ꝓpter finem ſint. Ad primuꝫ ergo dicendū: ꝙ finis ⁊ ſi ſit poſtremus in executione: eſt tamen primus in intē­tione agentis: ⁊ hoc modo habet rationē cauſe. Ad 2ᵐ dd̓m ꝙ ſi qua actio humana ſit vltimus finis: oꝫ eam eſſe voluntariaꝫ: al̓s non eſſet humana: vt dictū eſt. Actio autē aliqua dupl̓r dicit̉ voluntaria. Uno modo qꝛ īperatur a volūtate: ſicut ambulare vel loqui. Alio modo qꝛ elicit̉ a voluntate: ſicut ip̄m velle. Impoſſibile aūt eſt ꝙ ipſe actꝰ a volūtate elicitus ſit vltimus finis. Nam obiectū volūta­tis eſt finis: ſicut obiectū viſus eſt color. Unde ſicut īpoſſi­bile eſt ꝙ primū viſibile ſit ip̄m videre: qꝛ omnē videre ē alicuius obiecti viſibilis: ita eſt impoſſibile ꝙ pͥmū appeti­bile qd̓ eſt finis: ſit ip̄m velle. Unde relinquit̉ ꝙ ſiqͣ actio humana ſit vltimus finis ꝙ ipſa ſit imꝑata a voluntate: ⁊ ita ibi aliqua actio hoīs ad minus ip̄m velle eſt ꝓpter finē. Quicꝗd ergo homo faciat veꝝ eſt dicere ꝙ homo agat ꝓ pter finē: etiā agendo actionē q̄ eſt vltimus finis. Ad 3ᵐ dd̓m ꝙ huiuſmodi actiōes nō ſunt ꝓprie humane: qꝛ nō procedunt ex deliberatione rōnis q̄ eſt propriū principiuꝫ humanorū actuum: ⁊ iō habent quaſi finem imaginatuꝫ: non autem per rōnem preſtitutū. Ad ſecūdum ſic ꝓceditur. Uidetur ꝙ agere ꝑꝑ finē ſit proprium rationa­lis nature. Homo.n. cuius eſt agere ꝑꝑ finē: nunqͣꝫ agit ꝓ­pter finem ignotum: ſed multa ſunt q̄ nō cognoſcunt finē: vel qꝛ oīno carent cognitione: ſicut creature īſenſibiles vel non apprehendūt rōnem finis: ſicut bruta aīalia. videt̉ er­go propriū eē rōnalis creature agere ꝑꝑ finē. Pͣ. agere propter finē eſt ordinare ſuā actionē ad finē: ſed hoc ē ratio nis opus: gͦ nō cōuenit his que rōne carent. Pͣ. Bo­nū ⁊ finis ē obiectū volūtatis: ſed volūtas ī rōne ē: vt dici tur in 3º de aīa: gͦ agere propter finē nō niſi rōnalis na­ture. Sed ꝯͣ ē qd̓ ph̓s probat in. 2º phyſicorum. ꝙ nō ſolum intellectus: ſed etiam natura agit propter finem. Rn̄º. dicendum ꝙ omnia agentia neceſſe ē agere pro­pter finē. Cauſarū enī adinuicē ordinataꝝ ſi prima ſubtra­hatur neceſſe eſt alias ſubtrahi. pͥma autē inter oēs cauſas eſt cā finalis: cuius ratio ē: qꝛ materia nō ſequit̉ formā niſi ẜm ꝙ mouet̉ ab agente. nihil enī reducit ſe de potentia in actū. agens aūt nō monet niſi ex ītentione finis. ſi.n. agens nō eſſet determinatū ad aliquē effectuꝫ: non magis ageret hoc qͣꝫ illud. ad hoc ergo ꝙ determinatū effectuꝫ ꝓducat neceſſe eſt ꝙ determinet̉ ad aliꝗd certum quod hꝫ rōneꝫ finis. hec aūt determinatio ſicut in rōnali natura ꝑ rōnaleꝫ ſit appetitū qui dicitur volūtas: ita in alijs ſit ꝑ inclinationē naͣlem que dicitur appetitus naturalis. Tamē ꝯſiderādū eſt ꝙ aliꝗd ſua actione vel motu tendit ad fineꝫ dupliciter Uno modo ſicut ſeip̄m ad finem mouens: vt homo. Alio modo ſicut ab alio motū ad finē: ſicut ſagitta tendit ad de­terminatū finem ex hoc ꝙ mouet̉ a ſagittāte que ſuā actio nem dirigit in fineꝫ. illa ergo que rōnem habēt ſeipſa mo­uent ad finē qꝛ habent dominiū ſuoꝝ actuuꝫ ꝑ libeꝝ arbi­trium qd̓ eſt facultas volūtatis ⁊ rōnis. Illa vero que rō ne carent tendunt in fineꝫ ꝓpter naͣlem inclinationē quaſi ab alio mota: nō aūt a ſeipſis cum nō cognoſcāt rōnem fi nis. ⁊ ideo nihil in finem ordinare poſſunt ſed ſolum in fi nem ab alio ordinant̉: nam tota irrōnalis natura cōparat̉ ad deum ſicut inſtr̄m ad agens pͥncipale: vt ſupra habituꝫ eſt. ⁊ ideo proprium eſt nature rōnalis vt tendat in finem quaſi ſe agens vel ducēs ad finem. Nature vero irrōna­lis qͣſi ab alio acta vel ducta ſiue in finem apprehenſuꝫ ſi­cut bruta aīalia: ſiue in fineꝫ nō apprehenſum ſicut ea que oīno cognitione carent. Ad pͥᵐ ergo dd̓m ꝙ qn̄ homo ꝑ ſeipſum agit ꝓpter finem cognoſcit finem: ſed quando ab alio agitur vel ducitur: puta cum agit ad imperiū alte­rius: vel cū mouetur altero impellente nō eſt neceſſarium ꝙ cognoſcat fineꝫ: ⁊ ita eſt in creaturis irrōnalibus. Ad 2ᵐ dd̓m ꝙ ordinare in finem eſt eius qd̓ ſeipſuꝫ agit in fi­nem. Eius vero qd̓ ab alio agitur in finem eſt ordinari in finem: qd̓ pōt eſſe irrōnalis nature ſed ab aliquo rōneꝫ ha bente. Ad 3ᵐ dd̓m ꝙ obiectū voluntatis eſt finis ⁊ bo num in vniuerſali. vnde nō pōt eſſe volūtas in his que ca rent rōne ⁊ intellectu cum nō poſſint apprehēdere vniuer ſaleꝫ ſed eſt in eis appetitus naturalis vel ſenſitiuus deter minatus ad aliquod bonū particulare. Manifeſtum autē eſt ꝙ particulares cauſe mouent̉ a cā vniuerſali: ſicut cuꝫ rector ciuitatis ꝗ intēdit bonū cōe mouet ſuo imperio oīa ſua particularia officia ciuitatis: ⁊ ideo neceſſe eſt ꝙ omnia que carent rōne moueant̉ in fines particulares ab aliqua voluntate rōnali que ſe extendit in bonū vniuerſale ſcilicet a voluntate diuina. Ad tertium ſic proceditur. Uidetur ꝙ actus humani non recipiāt ſpēm a fine finis eniꝫ eſt cauſa extrinſeca. ſed vnūquodqꝫ habet ſpēm